Các hình thức lừa đảo đa cấp và Ponzi

Khi đầu tư vào Bitcoin hoặc các loại tiền mã hóa khác, nhà đầu tư thường chú trọng đến tỷ suất sinh lợi (ROI), là chỉ số phản ánh lợi nhuận kỳ vọng so với vốn ban đầu. Đồng thời, nhà đầu tư cũng cần đánh giá mức rủi ro gắn liền với mỗi khoản đầu tư. Nếu rủi ro quá cao, họ có thể mất toàn bộ hoặc một phần vốn gốc, khiến ROI bị âm. Dù rủi ro là điều tất yếu trong mọi hoạt động đầu tư, mức độ nguy hiểm sẽ gia tăng đáng kể khi gặp phải các mô hình lừa đảo như Ponzi hoặc đa cấp. Vì vậy, việc hiểu rõ bản chất và cách vận hành của các mô hình này là rất quan trọng để tránh trở thành nạn nhân.

Ponzi là gì?

Mô hình Ponzi được đặt theo tên Charles Ponzi, một kẻ lừa đảo gốc Ý từng di cư sang Bắc Mỹ và nổi tiếng với hệ thống tài chính gian lận. Đầu thế kỷ XX, Ponzi đã lừa đảo hàng trăm người trước khi bị cơ quan chức năng phát hiện sau hơn một năm hoạt động.

Bản chất của Ponzi là một hình thức đầu tư lừa đảo, chi trả lợi nhuận cho nhà đầu tư trước bằng chính tiền của người mới tham gia. Cách thức hoạt động như sau:

Đầu tiên, người tổ chức kêu gọi vốn từ nhà đầu tư đầu tiên—ví dụ: 1.000 USD—cam kết sẽ hoàn trả vốn cộng thêm 10% lợi nhuận sau thời hạn nhất định, chẳng hạn 90 ngày. Trước khi hết hạn, họ tiếp tục chiêu dụ thêm nhà đầu tư mới. Khi đến thời điểm thanh toán, người tổ chức trả 1.100 USD cho nhà đầu tư đầu tiên, dùng tiền từ các nhà đầu tư thứ hai, thứ ba và thúc giục nhà đầu tư ban đầu tiếp tục tái đầu tư.

Sau đó, khi kẻ lừa đảo tiếp tục thu hút thêm nhà đầu tư mới, họ có thể trả lãi cho những người trước, khiến họ tin tưởng tái đầu tư và mời thêm người khác tham gia. Khi quy mô càng lớn, người tổ chức buộc phải liên tục tuyển thêm nhà đầu tư mới, nếu không sẽ không thể trả cho người trước. Cuối cùng, mô hình sụp đổ do không duy trì được và người tổ chức bị bắt hoặc biến mất cùng số tiền.

Đa cấp là gì?

Mô hình đa cấp là một hình thức kinh doanh gian lận, hứa hẹn thưởng và chi trả cho thành viên tham gia—và thành công trong việc tuyển thêm người vào mạng lưới.

Ví dụ: Một kẻ lừa đảo đề nghị Alice và Bob mua quyền phân phối từ một công ty với giá 1.000 USD mỗi người. Theo thỏa thuận, họ được phép bán lại quyền này cho người khác và hưởng phần chia từ mỗi thành viên mới mà họ tuyển dụng. Mỗi lần có thành viên mới tham gia, số tiền 1.000 USD sẽ được chia đều 500 USD cho người bán và 500 USD cho kẻ tổ chức.

Trong trường hợp này, Alice và Bob mỗi người phải bán quyền phân phối cho ít nhất hai người khác mới hoàn vốn, vì mỗi giao dịch chỉ nhận 500 USD trong khi đầu tư ban đầu là 1.000 USD. Sau đó, trách nhiệm chuyển sang từng thành viên mới để tiếp tục bán quyền phân phối cho hai người nữa. Cuối cùng, mô hình sụp đổ vì cần liên tục có thêm thành viên mới để duy trì—đó là lý do đa cấp bị cấm.

Phần lớn các mô hình đa cấp không cung cấp sản phẩm hoặc dịch vụ thực sự, chỉ hoạt động dựa trên tiền thu từ người mới tham gia. Một số trường hợp che giấu hành vi lừa đảo bằng cách bảo trợ cho công ty tiếp thị đa cấp hợp pháp có bán sản phẩm hoặc dịch vụ. Tuy một số công ty tiếp thị đa cấp có cấu trúc tương tự đa cấp, nhưng không phải tất cả đều gian lận.

So sánh: Ponzi và đa cấp

Điểm giống nhau

Ponzi và đa cấp đều có những đặc điểm chung: là dạng gian lận tài chính, lôi kéo nạn nhân đầu tư bởi lời hứa lợi nhuận cao. Cả hai đều dựa vào dòng tiền liên tục từ nhà đầu tư hoặc thành viên mới để duy trì hoạt động. Thường thì cả hai không cung cấp sản phẩm hay dịch vụ thực sự có giá trị.

Điểm khác nhau

Dù có những điểm tương đồng, hai mô hình này khác biệt về bản chất. Ponzi thường được quảng bá như dịch vụ quản lý đầu tư, khiến người tham gia tin rằng lợi nhuận đến từ đầu tư hợp pháp—nhưng thực tế là kẻ lừa đảo dùng tiền của người mới trả cho người trước. Đa cấp lại dựa trên mô hình tiếp thị mạng lưới, yêu cầu người tham gia chiêu dụ thêm thành viên để nhận tiền, mỗi người nhận hoa hồng trước khi chuyển tiền lên cấp trên.

Cách bảo vệ bản thân khỏi các mô hình này

Có nhiều cách hiệu quả giúp bạn phòng tránh Ponzi và đa cấp. Hãy cảnh giác với các cơ hội đầu tư hứa hẹn lợi nhuận quá cao hoặc quá nhanh cho số vốn nhỏ, nhất là khi cơ hội đó không rõ ràng hoặc khó hiểu. Cẩn trọng với các lời mời không mong muốn tham gia chương trình đầu tư dài hạn—đây thường là chiêu trò lừa đảo.

Luôn xác minh kỹ người bán hoặc tổ chức đứng sau bất kỳ cơ hội đầu tư nào. Đơn vị hợp pháp phải được đăng ký với cơ quan quản lý phù hợp. Không nên tin tưởng mù quáng; hãy kiểm tra trước. Khoản đầu tư hợp pháp luôn có giấy đăng ký rõ ràng, hãy yêu cầu thông tin đăng ký. Nếu không có, yêu cầu giải thích hợp lý và minh bạch.

Hãy tìm hiểu kỹ khoản đầu tư trước khi quyết định. Tận dụng các nguồn thông tin sẵn có và cảnh giác với những cơ hội thiếu minh bạch. Ngoài ra, hãy báo cáo ngay với cơ quan chức năng nếu phát hiện Ponzi hoặc đa cấp, để bảo vệ cộng đồng đầu tư khỏi các hành vi gian lận tương tự.

Bitcoin có phải đa cấp không?

Một số ý kiến cho rằng Bitcoin là mô hình đa cấp quy mô lớn, nhưng kết luận này hoàn toàn sai. Bitcoin là đồng tiền kỹ thuật số, tương tự như tiền pháp định. Bitcoin được phân quyền, bảo mật bằng các thuật toán toán học và mật mã hiện đại, có thể dùng để mua hàng hóa và dịch vụ.

Giống như tiền pháp định, Bitcoin và các loại tiền mã hóa khác có thể bị lợi dụng trong mô hình đa cấp hoặc các hoạt động phi pháp khác—nhưng điều này không làm cho bản thân đồng tiền trở thành lừa đảo. Mấu chốt là: tài sản (Bitcoin hoặc tiền pháp định) chỉ là trung lập; vấn đề xuất phát từ cách mà kẻ xấu sử dụng chúng.

Kết luận

Ponzi và đa cấp là những mối nguy thực sự đối với nhà đầu tư trong thời đại số. Hiểu rõ bản chất và sự khác biệt giữa các mô hình này sẽ giúp bạn tự bảo vệ trước nguy cơ gian lận tài chính. Cốt lõi của sự an toàn là cảnh giác: luôn kiểm tra thông tin, xác minh nguồn gốc và đảm bảo hiểu rõ khoản đầu tư trước khi bỏ tiền. Việc báo cáo các hành vi lừa đảo cho cơ quan chức năng là rất quan trọng để bảo vệ cộng đồng đầu tư. Hãy nhớ, đầu tư hợp pháp không cần phải che giấu—nếu một cơ hội có vẻ quá tốt để là thật, thì khả năng cao đó là lừa đảo.