Phong trào Solar punk đang phát triển mạnh mẽ tại Châu Phi; liệu mô hình phi tập trung sẽ trở thành xu hướng tương lai cho hạ tầng toàn cầu?

Chiêu trò “Chờ nối lưới điện”

Hãy nhìn vào số liệu: 600 triệu người ở châu Phi cận Sahara không có điện ổn định. Nguyên nhân không phải do công nghệ hay thiếu nhu cầu mà là bài toán kinh tế mở rộng lưới điện về nông thôn không hiệu quả.

Mô hình truyền thống gồm xây nhà máy điện tập trung, kéo hàng trăm kilomet dây truyền tải, cấp điện cho hàng triệu hộ, thu tiền điện và bảo trì hệ thống.

Cách này từng hiệu quả tại Mỹ thập niên 1930 khi lao động rẻ, vật tư được trợ giá, chính phủ có quyền thu hồi đất để xây dựng. Nhưng với nông dân thu nhập 600 USD/năm, sống cách đường nhựa bốn giờ, mô hình này thất bại.

Dữ liệu thực tế:

• Chi phí đấu nối lưới điện cho hộ nông thôn: 266–2.000 USD
• Tiền điện trung bình mỗi tháng: 10–20 USD
• Thời gian hoàn vốn: 13–200 tháng (nếu thu tiền đều)
• Tỷ lệ thu tiền điện: thấp và thiếu ổn định

Doanh nghiệp điện lực sẽ dừng đầu tư khi lợi nhuận không còn—điều này thường xảy ra ở khu vực đông dân cư.

Thực tế này đã tồn tại suốt 50 năm ở các nước đang phát triển. “Chúng tôi mở rộng lưới!” thực chất là lưới điện không khả thi về kinh tế, nhưng vẫn phải nói để giữ nguồn tài trợ.

Trong khi đó, 1,5 tỷ người chi tới 10% thu nhập cho nhiên liệu ô nhiễm như dầu hỏa và diesel. Họ phải đi bộ hàng giờ để sạc điện thoại, không thể bảo quản thuốc hay thực phẩm, trẻ em không học được khi trời tối, phụ nữ hít khói bếp nấu độc hại tương đương hai bao thuốc lá mỗi ngày.

Cách mạng phần cứng năng lượng mặt trời

Trong khi giới chuyên gia tranh luận về trợ cấp và dự án năng lượng mặt trời lớn, chi phí công nghệ này đã thay đổi sâu sắc.

Diễn biến giá tấm pin mặt trời:

• 1980: 40 USD/Watt
• 2000: 5 USD/Watt
• 2010: 1,5 USD/Watt
• 2020: 0,3 USD/Watt
• 2025: 0,2 USD/Watt

Giá giảm tới 99,5% sau 45 năm—được ví như “Định luật Moore” của ngành năng lượng mặt trời. Đặc biệt, chi phí hệ thống điện mặt trời cho hộ dân cũng giảm mạnh.

Quá trình phát triển hệ thống điện mặt trời gia đình:

• 2008: 5.000 USD (chỉ người giàu ở đô thị Kenya mới mua nổi)
• 2015: 800 USD (nông dân trung lưu có thể mua)
• 2025: 120–1.200 USD (nông hộ nhỏ lẻ cũng có thể sở hữu)

Giá pin giảm 90%, biến tần rẻ, bóng LED hiệu suất cao. Nhà máy Trung Quốc đạt chuẩn quốc tế, logistics châu Phi cải thiện mạnh.

Xu hướng này hội tụ quanh năm 2018–2020, đảo ngược bài toán kinh tế điện mặt trời ngoài lưới. Rào cản phần cứng đã được giải quyết.

Vẫn còn một trở ngại lớn: với thu nhập 2 USD/ngày, trả trước 120 USD là ngoài khả năng.

Câu chuyện thực sự bắt đầu từ đây.

Phép màu chi phí giao dịch bằng không

Năm 2007, Safaricom ở Kenya ra mắt M-PESA, nền tảng thanh toán di động qua tin nhắn.

Nhiều người nghĩ ý tưởng này sẽ thất bại—ai gửi tiền bằng điện thoại?

Đến năm 2025, 70% người Kenya sẽ chuyển sang thanh toán di động, không phải bổ sung mà thay thế hoàn toàn ngân hàng. Kenya dẫn đầu toàn cầu về số lượng giao dịch di động tính theo đầu người.

Lý do thành công là giải quyết đúng vấn đề: người dân đã chuyển tiền không chính thức, M-PESA làm điều này rẻ và an toàn hơn.

Quan trọng nhất: M-PESA tạo kênh thanh toán với chi phí giao dịch gần như bằng không, giúp các khoản thanh toán nhỏ có lợi về kinh tế.

Mô hình này phá vỡ rào cản, mở đường cho mô hình tài trợ mới và hình thức trả tiền theo dùng áp dụng cho điện mặt trời.

Từ sản phẩm thành dịch vụ: đột phá trả tiền theo dùng

Đây là nền tảng cho mọi đổi mới khác. Mô hình kinh doanh:

• Công ty (Sun King, SunCulture,...) lắp hệ thống điện mặt trời tại nhà
• Khách trả trước khoảng 100 USD
• Trả tiếp 40–65 USD/tháng trong 24–30 tháng
• Hệ thống có chip GSM giám sát từ xa
• Chậm trả sẽ tự động ngắt điện
• Trả đều thì điện liên tục
• 30 tháng sau, khách sở hữu hệ thống và dùng điện miễn phí trọn đời

Người dùng không mua ngay hệ thống 1.200 USD—họ chỉ chuyển hóa đơn dầu hỏa 3–5 USD/tuần sang thuê điện mặt trời 0,21 USD/ngày (1,50 USD/tuần, chỉ bằng một nửa dầu hỏa). Rẻ hơn, sáng hơn, sạc điện thoại, chạy radio, không còn nguy cơ bệnh hô hấp.

Tỷ lệ trả đúng hạn hơn 90% khách hàng thanh toán đủ.

Lý do là tài sản này đáp ứng giá trị thực mỗi ngày. Lựa chọn còn lại là bóng tối và đèn dầu, không ai muốn điều đó.

Phần cứng rẻ giúp điện mặt trời dễ tiếp cận, trả tiền theo dùng giúp dễ mua, thanh toán di động làm mô hình này khả thi.

Hãy xem ba yếu tố này kết hợp qua hai ví dụ thực tế.

Trường hợp thực tế 1: Sun King

Sun King bán 23 triệu sản phẩm điện mặt trời năm 2023, phục vụ 40 triệu khách hàng tại 42 quốc gia, hướng tới mốc 50 triệu vào năm 2026. Sản phẩm gồm đèn mặt trời cầm tay, bộ kit nhiều phòng, bếp LPG sạch.

Danh mục sản phẩm:

• Đèn mặt trời cầm tay (50–120 USD)
• Hệ thống giải trí gia đình nhiều phòng (200–500 USD)
• Bếp LPG sạch (được mua lại qua PayGo Energy)
• Sạc điện thoại, pin dự phòng, chiếu sáng

Đây là tăng trưởng cộng hưởng, lợi thế ngày càng lớn.

Bên ngoài châu Phi, ít ai biết Sun King chiếm trên 50% thị phần. Không còn là khởi nghiệp mà là nhà hạ tầng áp đảo.

Giống như một khởi nghiệp sở hữu một nửa thị trường điện mặt trời dân dụng Mỹ nhưng quy mô tác động còn lớn hơn, không có đối thủ lưới điện truyền thống.

Trường hợp thực tế 2: SunCulture—14.000 USD/mẫu đất chuyển đổi nông nghiệp

Sun King tập trung chiếu sáng, điện hóa hộ dân; SunCulture nâng cao năng suất nông nghiệp với kết quả vượt trội.

Thách thức chính:

• 95% đất nông nghiệp cận Sahara phụ thuộc nước mưa
• Nông dân chi 2 tỷ USD/năm cho máy bơm diesel

Giải pháp SunCulture:

• Bơm tưới sử dụng điện mặt trời
• Giám sát từ xa qua IoT
• Trả góp trả tiền theo dùng (100 USD đầu, 40–65 USD/tháng)
• Lắp đặt miễn phí, bảo hành 10 năm
• Có hệ thống tưới nhỏ giọt

Kết quả:

• Năng suất cây trồng tăng 3–5 lần
• Thu nhập mỗi mẫu tăng từ 600 USD lên 14.000 USD
• Chi phí biên bằng không sau khi trả góp xong (không còn diesel)
• Tưới quanh năm, không giới hạn mùa
• Tiết kiệm 17 giờ/tuần kéo nước bằng tay

Quy mô:

• Triển khai hơn 47.000 hệ thống
• Phục vụ hơn 40.000 nông dân
• Chiếm hơn 50% thị phần nông dân nhỏ lẻ
• Hoạt động tại Kenya, Uganda, Ethiopia, Côte d’Ivoire, Zambia, Togo

Đây không phải từ thiện mà là mô hình tăng trưởng vượt bậc.

Quan trọng hơn:

Bơm mặt trời của SunCulture thay thế diesel, giảm 2,9 tấn CO₂/bơm/năm.

47.000 bơm × 2,9 tấn = 136.000 tấn/năm; hơn 3 triệu tấn sau 7 năm.

Đặc biệt: đã có đối tác mua lượng giảm phát thải này.

Làm thế nào để người khác trả tiền cho hạ tầng của bạn

Tín chỉ carbon xuất hiện. SunCulture là công ty bơm mặt trời đầu tiên ở châu Phi được đăng ký với Verra, tổ chức tiêu chuẩn carbon toàn cầu. Mỗi tấn CO₂ giảm bán giá 15–30 USD (tín chỉ nông nghiệp cao cấp, không phải tín chỉ rừng thiếu minh bạch).

Quy trình tăng trưởng vượt trội:

• Lắp hệ thống mặt trời
• Thay thế diesel (IoT xác minh)
• Chuyển khoản tiết kiệm thành tín chỉ carbon
• Bán tín chỉ cho doanh nghiệp cần bù đắp khí thải
• Thu nhập carbon chi trả 25–40% chi phí đầu tư
• Giảm giá vốn mở rộng thị trường gấp 4–5 lần
• Triển khai thêm hệ thống sinh thêm tín chỉ
• Lặp lại quy trình

Một số đối tác trả trước cho tín chỉ tương lai.

British International Investment và SunCulture ra mắt tài trợ thiết bị dựa trên tín chỉ carbon: 6,6 triệu USD vốn đầu tư, rủi ro giá carbon được hấp thụ, SunCulture nhận vốn trước, nông dân mua thiết bị rẻ hơn 25–40%.

Mô hình mới là ngoại ứng khí hậu thành nguồn thu. Vấn đề carbon phương Bắc trợ giá năng lượng phương Nam.

Tín chỉ carbon biến hạ tầng khí hậu thành tài sản đầu tư, giúp mở rộng quy mô.

Vậy, tiếp theo là gì?

Tại sao các doanh nghiệp này chưa phủ sóng toàn cầu?

Sao thị trường lại tập trung? Bởi vận hành toàn chuỗi giá trị rất khó. Cần:

• Kỹ năng sản xuất phần cứng
• Cung ứng tại thị trường phân mảnh
• Phân phối tận xã/huyện (Sun King: 29.500 đại lý)
• Tích hợp thanh toán di động
• Chấm điểm tín dụng cho người không có tài khoản ngân hàng
• Hệ thống IoT/giám sát từ xa
• Chăm sóc khách hàng bằng hơn 10 ngôn ngữ
• Huy động vốn (vốn sở hữu, trái phiếu, chứng khoán hóa)
• Hợp tác thị trường carbon
• Tuân thủ quy định tại hơn 40 quốc gia

Đa số doanh nghiệp chỉ làm được 2–3 khâu. Người thành công phải làm được tất cả.

Rào cản gia nhập lớn, lợi thế cạnh tranh bền vững. Tấm pin rẻ không đủ, thành công phụ thuộc vào vận hành chuỗi giá trị toàn diện.

Mô hình này có thể mở rộng quy mô?

Hãy nhìn vào số liệu:

• 600 triệu người châu Phi cận Sahara thiếu điện ổn định
• 570 triệu hộ nông dân nhỏ lẻ tại châu Phi
• 900 triệu người dùng bếp truyền thống

Đó mới chỉ là châu Phi—thêm 1 tỷ người châu Á chưa có điện, thị trường lên tới 300–500 tỷ USD.

Nhưng cơ hội lớn hơn nhiều. Điện mặt trời chỉ là “con ngựa thành Troy”, doanh nghiệp xây dựng quan hệ tài chính với hàng trăm triệu người dùng.

Bạn xây hạ tầng số hỗ trợ:

• Vay tiêu dùng (điện thoại, xe máy, thiết bị gia dụng)
• Tài chính nông nghiệp/chăn nuôi
• Bảo hiểm
• Y tế
• Giáo dục
• Thanh toán

Thị trường thực sự là chi tiêu của 600 triệu người vươn lên tầng lớp trung lưu.

Hiệu ứng cấp hai của mở rộng quy mô

Khi hơn 100 triệu người có điện nhờ mô hình này, điều gì sẽ xảy ra?

• Trẻ em học ban đêm, điểm số tăng, cơ hội việc làm tốt hơn
• Người lớn làm việc ban đêm, tăng thu nhập
• Tưới quanh năm, năng suất gấp 3–5 lần, đảm bảo lương thực
• Sạc điện thoại, thanh toán di động, tài chính toàn diện
• Bảo quản lạnh, lưu trữ vắc xin, phòng chống dịch bệnh
• Bảo quản lạnh, thực phẩm lâu hỏng hơn, giảm lãng phí
• Không khói dầu hỏa, giảm bệnh hô hấp
• Bếp sạch, giảm 600.000 ca tử vong do ô nhiễm trong nhà mỗi năm
• Thay diesel, không khí sạch hơn

Điểm mấu chốt

Đây là hạ tầng thế kỷ 21: không do chính phủ dẫn dắt, không tập trung, không phụ thuộc dự án kéo dài 30 năm. Thay vào đó là mô hình phân tán, mô-đun, đo lường số, giám sát từ xa, trả tiền theo dùng, hưởng trợ giá carbon, triển khai bởi doanh nghiệp tư nhân trong môi trường cạnh tranh.

Hạ tầng thế kỷ 20:

• Phát điện tập trung
• Chính phủ dẫn dắt
• Dự án tài trợ quy mô lớn
• Chu kỳ xây dựng 30 năm
• Doanh nghiệp độc quyền

Hạ tầng thế kỷ 21:

• Phân tán/mô-đun
• Doanh nghiệp tư nhân dẫn dắt
• Tài trợ trả theo dùng
• Triển khai trong vài ngày/tuần
• Thị trường cạnh tranh

Đó là cách xây dựng tương lai.

Phân tích rủi ro tiêu cực

Điều gì có thể làm mô hình này đổ vỡ?

Thứ nhất, giải pháp không toàn diện—trả tiền theo dùng điện mặt trời chỉ hợp cho hộ dân, nông hộ nhỏ lẻ, không thay thế lưới điện cho nhà máy, công nghiệp nặng.

• Rủi ro tỷ giá: Doanh nghiệp huy động vốn, mua thiết bị bằng USD, nhưng thu tiền tại địa phương. Khủng hoảng tiền tệ có thể làm sụp đổ lợi nhuận.
• Rủi ro chính trị/quy định: Chính phủ có thể hạn chế cho vay, áp thuế nhập khẩu, hoặc trợ giá lưới điện/diesel để bảo vệ doanh nghiệp nhà nước.
• Rủi ro vỡ nợ: 10% nợ xấu có vẻ ổn nhưng dễ vỡ khi xảy ra khủng hoảng kinh tế, hạn hán, bất ổn.
• Phức tạp bảo trì: Pin dùng 25 năm, pin lưu trữ 5 năm. Bơm dễ hỏng. Mạng lưới dịch vụ nông thôn rất tốn kém.
• Biến động giá carbon: Năm 2024, giá tín chỉ carbon giảm từ 30 USD/tấn xuống 5 USD/tấn. Nếu 25–40% khả năng tiếp cận dựa vào thu nhập carbon, giá giảm là thách thức lớn.
• Cạnh tranh lưới điện: Chính phủ có thể mở rộng lưới nếu được trợ giá mạnh, dù không hiệu quả kinh tế.
• Tắc nghẽn chuỗi cung ứng: Tắc cảng, hải quan, thuế, kiểm soát xuất khẩu từ Trung Quốc, logistics cuối có thể làm chậm lắp đặt và giam vốn lưu động.

Sun King đã sản xuất tại châu Phi, dự kiến tiết kiệm 300 triệu USD chi phí nhập khẩu trong vài năm tới.

Phân tích rủi ro tích cực

Rủi ro tiêu cực quan trọng, nhưng hãy xem mô hình này có thể phát triển vượt mong đợi thế nào.

Đường cong chi phí vẫn còn giảm tiếp

Giá pin mặt trời đã giảm 99,5% trong 45 năm, hành trình chưa kết thúc.

Thực tế hiện tại:

• Công suất sản xuất pin mặt trời Trung Quốc: 600 GW+
• Nhu cầu toàn cầu: khoảng 400 GW/năm
• Dư cung dẫn tới giá sẽ giảm mạnh

Dự báo sắp tới:

• Pin: 0,2 USD/W → 0,1 USD/W năm 2030
• Pin lưu trữ: quy mô ion natri có thể giảm chi phí thêm 50%
• Hệ thống mặt trời gia đình: 120–1.200 USD → 60–600 USD

Hệ thống giá rẻ 60 USD sẽ mở rộng thị trường từ 600 triệu lên 2 tỷ người. Đây là điện hóa vùng nông thôn châu Phi, Ấn Độ, Bangladesh, Pakistan, Đông Nam Á, Mỹ Latinh.

Tài chính phát triển: Dòng vốn giá rẻ sẽ bùng nổ

Hiện các doanh nghiệp này trả lãi 12–18%. Nếu tài chính phát triển nhập cuộc?

Kịch bản lý tưởng:

• World Bank, IFC, BII lập quỹ riêng
• Cho vay giảm rủi ro cho doanh nghiệp dẫn đầu như Sun King, SunCulture
• Lãi suất giảm từ 15% còn 5–7%

Hiệu ứng vượt trội:

• Thanh toán hàng tháng giảm 30–40%
• Thêm hơn 200 triệu người dùng mới
• Thời gian hoàn vốn giảm còn 18–24 tháng
• Tốc độ triển khai tăng 3–5 lần, hiệu quả kinh tế cải thiện

Đây là cách tài chính vi mô bùng nổ sau Grameen Bank, hàng tỷ USD vốn giá rẻ sẽ kéo theo.

Hiệu ứng mạng vừa khởi động

Yếu tố bị đánh giá thấp là hiệu ứng xã hội quy mô lớn.

Vòng xoáy tăng trưởng:

• Làng A: 3 hộ lắp điện mặt trời
• Hàng xóm thấy trẻ học ban đêm, không còn khói dầu hỏa, điện thoại luôn sạc đầy
• 12 tháng sau, 30 hộ ở làng A đã dùng điện mặt trời
• Làng lân cận biết tin, đại lý nhận đơn hàng dồn dập
• Doanh nghiệp mở rộng phân phối đáp ứng nhu cầu

Dữ liệu:

• Từ 2018, chi phí thu hút khách hàng Sun King giảm 60%
• Lý do là truyền miệng, giới thiệu—“anh họ tôi đã dùng”
• Thị trường phát triển như Kenya, hơn 40% doanh số đến từ giới thiệu

Khi 20–30% hộ đã dùng điện mặt trời, đó là xu hướng mặc định. Bạn không phải người tiên phong mà là người đi sau. Giống như điện thoại di động lan tỏa ở châu Phi: đạt điểm bùng phát, tốc độ tăng vọt.

Lưới điện vốn không tới vùng nông thôn thành dĩ vãng. Trong khi chuyên gia tranh luận 50 năm về hạ tầng thế kỷ 20, châu Phi tự xây dựng phiên bản thế kỷ 21.

Phân tán, mô-đun, số hóa, tài trợ người dùng, trợ giá carbon.

Solar punk không phải viễn tưởng. Đó là 23 triệu hệ thống điện mặt trời, 40 triệu cuộc sống thay đổi, và hình mẫu hạ tầng mới khi vượt qua giới hạn cũ.

Tuyên bố:

1. Bài viết này đăng lại từ [Foresight News], bản quyền thuộc về tác giả gốc [Skander Garroum]. Nếu bạn phản đối việc đăng lại, vui lòng liên hệ đội ngũ Gate Learn để được xử lý kịp thời.
2. Miễn trách nhiệm: Quan điểm và ý kiến trong bài thuộc về tác giả, không phải lời khuyên đầu tư.
3. Các phiên bản ngôn ngữ khác của bài này do đội ngũ Gate Learn thực hiện. Không được sao chép, phân phối hay đạo văn bản dịch mà không dẫn nguồn rõ ràng về Gate.