Thuật toán nền tảng và tính ổn định xã hội: Những suy ngẫm dịp Giáng sinh về sự tiến hóa của nguyên tắc và logic trò chơi của nó

Viết bài: Ray Dalio

Biên tập: Bruce

Chúc mọi người Giáng sinh vui vẻ (dù bạn không theo đạo Cơ Đốc)！

Hôm qua đúng dịp lễ Giáng sinh. Trong lúc tận hưởng thời gian gia đình ba thế hệ quây quần, tôi không khỏi nảy sinh một số suy nghĩ sau đây. Những suy nghĩ này tập trung vào: tầm quan trọng của nguyên tắc như một tài sản cốt lõi, việc xác định ngoại ứng tích cực và tiêu cực (lành và dữ), cũng như sự “rơi xuống địa ngục” do mất đi vốn xã hội (Social Capital).

1. Nguyên tắc: Tài sản vô hình cốt lõi nhất

Theo tôi, tài sản quan trọng nhất trong đời người chính là một bộ nguyên tắc xuất sắc, vì chúng cấu thành thuật toán nền tảng (Underlying Algorithms) của các quyết định cá nhân. Nguyên tắc định hình hàm lợi ích (Utility Function) của chúng ta và cách thực thi nó. Nguyên tắc căn bản liên quan đến thứ tự giá trị của chúng ta, thậm chí quyết định sở thích chơi game trong các tình huống cực đoan (tức niềm tin sẵn sàng hy sinh mạng sống vì nó).

Dựa trên đó, tôi đã tiến hành các cuộc kiểm tra và phản tư sau:

Chúng ta có sự tương thích nào giữa các quy tắc hành xử hiện tại và giáo lý của Kitô giáo hay các tôn giáo khác không?

Chúng ta có những nguyên tắc hợp nhất nào để làm hợp đồng chung, hay sẽ rơi vào “trận chiến không hồi kết” vì xung đột nguyên tắc?

Những nguyên tắc phổ quát nào có thể được coi là hàng hóa công cộng (Public Goods) để toàn nhân loại cùng chia sẻ?

Nguồn cung các nguyên tắc này nằm ở đâu?

Trong quá trình tiến hóa của văn minh, các nguyên tắc này đã trải qua quá trình phát triển như thế nào (Path Evolution)?

Từ góc độ lịch sử, kể từ khi hình thành xã hội loài người, các nền văn minh vùng miền đã phát triển các nguyên tắc và tôn giáo trong môi trường sinh tồn tương đối khép kín. Dù địa lý khác nhau, tất cả các xã hội đều có yêu cầu cốt lõi (Demand) rất nhất quán: cần một bộ thể chế phi chính thức (Informal Institutions) để hạn chế hành vi cá nhân, giảm thiểu chi phí giao dịch (Transaction Costs), từ đó thúc đẩy sự hợp tác xã hội. Những quy tắc này được mã hóa trong các “kinh điển”. Nói cách khác, nguồn gốc của tôn giáo là để cung cấp cơ chế thúc đẩy quản trị xã hội, hướng dẫn hành vi cá nhân về phía lợi ích tập thể tối ưu.

Hầu hết các tôn giáo: dù là niềm tin siêu nhiên hay như tư tưởng Nho giáo tập trung vào đạo đức thế giới này, đều gồm hai phần hợp đồng pha trộn:

Hướng dẫn quản trị xã hội: nhằm nâng cao phúc lợi xã hội tổng thể qua các quy tắc tương tác;

Giả thuyết siêu nhiên (Superstitions): hệ thống niềm tin vượt qua logic thực chứng.

Những giả thuyết siêu nhiên này (như sinh con gái còn trinh, sống lại sau chết) nếu đọc theo nghĩa đen, thường thiếu bằng chứng thực nghiệm. Nhưng nếu xem chúng như những phép ẩn dụ (Metaphors), thì thể hiện tính đồng cấu xuyên văn hóa của chúng. Ngược lại, các nguyên tắc về “hợp tác xã hội” trong các tôn giáo lớn lại vô cùng giống nhau. Nếu chỉ chú ý đến hình thức rườm rà mà bỏ qua các động lực cốt lõi này, các ngày lễ tôn giáo sẽ trở thành những biểu tượng tiêu dùng thiếu ý nghĩa.

Dù tôi không tin vào sức mạnh siêu nhiên (tôi không thích chấp nhận các giả thuyết tiên nghiệm chưa được xác minh cẩn thận), nhưng tôi rất đồng tình với trí tuệ tiến hóa trong tôn giáo. Ví dụ, “Yêu người như chính mình” và “Nghiệp báo (Karma)” trong lý thuyết trò chơi thực chất thể hiện sự hợp tác qua lại (Reciprocal Altruism).

Xét từ góc độ thiết kế cơ chế (Mechanism Design), khi cá nhân trong tương tác chọn chiến lược “cho đi nhiều hơn lấy lại”, sẽ tạo ra giá trị gia tăng cực cao: chi phí của người giúp đỡ thường thấp hơn nhiều lợi ích cận biên của người nhận. Sự cộng hưởng của ngoại ứng tích cực này tạo ra mối quan hệ “hai bên cùng có lợi” không phải là zero-sum, từ đó nâng cao tổng sản lượng và phúc lợi xã hội.

Với tôi, “Tinh thần (Spirituality)” là nhận thức của cá nhân về việc mình là một phần của hệ thống toàn thể, và hướng tới tối ưu hệ thống (System Optimization) chứ không phải tối ưu cục bộ (tức cực đoan ích kỷ hy sinh lợi ích toàn thể). Đây không chỉ là yêu cầu đạo đức, mà còn là logic vận hành hiệu quả. Đáng tiếc, giá trị chung về thiện ác này đang bị giảm sút nghiêm trọng trong xã hội ngày nay.

Tất nhiên, tôi không đề xuất hòa bình tuyệt đối. Khi đối mặt với xung đột không thể hòa giải về sinh tồn, đấu tranh là cần thiết như một giới hạn bên ngoài. Nhưng nguyên tắc tôi đề xuất là: đừng phí phạm vô ích vào các giả thuyết siêu nhiên hoặc những chuyện nhỏ nhặt không đáng giá (Deadweight Loss), đồng thời tuyệt đối không làm mờ đi sự phân biệt nền tảng giữa ngoại ứng tích cực và tiêu cực (lành dữ).

2. Xác định thiện ác và đạo đức của vốn nhân lực

Thiện và ác là gì?

Trong bối cảnh hiện đại, người ta thường sai lầm khi đơn giản hóa “thiện ác” thành “tăng giảm lợi ích cá nhân”. Theo góc độ kinh tế, “thiện” là hành vi tối đa hóa tổng lợi ích xã hội (ngoại ứng tích cực), còn “ác” là hành vi gây tổn hại lợi ích hệ thống (ngoại ứng tiêu cực).

Việc đánh giá tính cách cũng là mở rộng của logic này. Nhân cách tốt (Good Character) là một dạng tài sản tâm lý có khả năng cam kết và thực hiện lợi ích tập thể tối đa; còn nhân cách xấu là do điểm yếu hoặc hành vi lệch lạc gây tổn hại phúc lợi xã hội.

Tôi tin chắc rằng tồn tại một dạng hành vi có thể mang lại lợi ích Pareto cho cả cá nhân và xã hội. Dù các hệ thống ngôn ngữ tôn giáo khác nhau, nhưng việc tôn vinh “dũng khí”, “chính trực”, “kiềm chế” là sự đồng thuận toàn cầu, vì chúng là các thỏa thuận cần thiết để duy trì hoạt động xã hội phức tạp.

3. Tình trạng xã hội “đi xuống dốc”

Theo tôi, chúng ta đang rơi vào một quá trình “địa ngục ẩn dụ”. Điều này có nghĩa là phần lớn các thành viên xã hội đã mất đi điểm neo về sự đồng thuận về thiện ác, và sự mất mát này sẽ khiến xã hội phải trả giá rất đắt (Hellacious Price).

Cụ thể hơn, các nguyên tắc hợp tác xã hội đang tan rã. Các nguyên tắc thống trị hiện tại đã đơn giản hóa thành tối đa hóa lợi ích cá nhân (Self-interest Maximization): tức là cướp đoạt tuyệt đối về tiền bạc và quyền lực. Sự lệch lạc giá trị này thể hiện rõ trong các sản phẩm văn hóa: chúng ta thiếu các hình mẫu có sức kêu gọi đạo đức.

Khi hành vi xấu bị đóng gói thành con đường thành công, khi trẻ nhỏ lớn lên trong môi trường thiếu “mẫu kích thích đúng đắn”, hậu quả là thảm họa. Ma túy, bạo lực, tự sát và sự mở rộng của khoảng cách giàu nghèo (Opportunities Gap) đều là triệu chứng và nguyên nhân của sự sụp đổ nguyên tắc xã hội.

Trớ trêu thay, trong lịch sử, nhiều tín đồ đã phản bội các nguyên tắc hợp tác trong giáo lý để tranh giành quyền giải thích siêu nhiên hoặc lợi ích cá nhân. Do hành vi này (Moral Hazard), khi họ từ bỏ mê tín tôn giáo, họ cũng đã sai lầm trong việc thanh lý các nguyên tắc xã hội có lợi, dẫn đến khoảng trống thể chế.

Tổng kết

Dù tiến bộ công nghệ và năng suất đã tăng trưởng theo cấp số nhân, tôi cho rằng, công nghệ chỉ là đòn bẩy, có thể làm tăng phúc lợi hoặc phá hoại. Lịch sử chứng minh, đổi mới công nghệ chưa từng xóa bỏ xung đột.

Tin vui (The good news) là: nhờ các công cụ kỹ thuật hiện có cực kỳ mạnh mẽ, chỉ cần chúng ta xây dựng lại một hệ thống nguyên tắc “đôi bên cùng có lợi” (Rulebook) là có khả năng giải quyết mọi khủng hoảng hệ thống.